رهادوست برای مطالعات تطبیقی قائل به سه دوره تحول است: دوره نخست که پژوهش‌های تطبیقی در آن تحت‌تأثیر رویکرد پست پوزیتیویسم و پست مدرنیسم و بین رشته‌ای شدن حوزه ها، پیچیده‌تر شده‌اند و از انواع روش‌ها و متون (مثل پژوهش پیمایشی، تاریخی، مطالعه موردی، و غیره).. استفاده می‌کنند؛ دیگر اینکه با گسترش روش‌های کیفی از نگرش‌های کمی فاصله می‌گیرند؛ و سومین تغییر، سیاسی شدن این مطالعات و تبدیل آن‌ ها به ابزارهای تصمیم‌گیری در سطح ملی و بین‌المللی است (رهادوست، ۱۳۸۵، ص. ۱۷۴۵).

۲-۳-۱ تعریف

مطالعات تطبیقی در کتابداری مثل فهرست‌نویسی یا ‌کتاب‌شناسی، زیرشاخه ای از رشته نیست بلکه یک روش است. یکی از اولین تعاریف این روش را چِیس دِین^[۱۸] در ۱۹۵۴ ارائه کرد. او معتقد بود مطالعات تطبیقی در کتابداری یعنی مطالعه رشد و توسعه کتابخانه در کشورهای مختلف و کشف اینکه کدام یک از این توسعه ها موفق بوده و می‌توان در جای دیگر آن‌ را کپی‌برداری کرد. به نظر او این روش ارزیابی فلسفه و سیاست‌های کتابداری در مقیاسی بین‌المللی است برای کشف روند‌ها و مشخص کردن تناقضات و ناسازگاری‌های بین نظر و عمل (دانتون،۱۹۷۳، ص. ۲۹).

فاسکت^[۱۹] از پیشگامان مطالعات تطبیقی در کتابداری، معتقد است در این روش محقق به مطالعه‌ای تاریخی دست می‌زند اما هدف وی اجرای پژوهش تاریخی نیست بلکه به دنبال کشف پایه های شکل‌گیری یک الگوی مشخص و مقایسه آن با مسائل دیگری است که منجر به نتایج متفاوتی شده‌اند (دانتون،۱۹۷۳، ص. ۳۱).

در کتاب دوره مقدماتی کتابداری تطبیقی از سیمسووا^[۲۰] نیز به نقل از فاسکت آمده‌است:

مطالعات تطبیقی در کتابداری شاخه‌ای از کتابداری و اطلاع‌رسانی است که در آن تعدادی از نظام‌ها، ساختار و وظایف و تکنیک‌های آن‌ ها به منظور جایگزین کردن مشخصات خاص هر یک از نظام‌ها در یک قالب خاص (قابل اعمال به همه) بررسی می‌شود. مطالعه نقشی که هر یک از مشخصات در توسعه نظام داشته است، و بالاخره تعیین اهمیت هر یک از آن‌ ها در رابطه با همان نظام و نظام‌های دیگر، از بخش‌های مطالعات تطبیقی در کتابداری است. هدف مطالعات تطبیقی در کتابداری ارزشیابی علت‌ها و معلول‌هاست تا بتوان با نتایج آن، به فرضیه‌سازی مناسب پرداخت و با بهره گرفتن از آن‌ ها امکان توسعه هریک‌ از سیستم‌های مورد مطالعه و یا یکی از این سیستم‌ها را در آینده فراهم کرد (سیمسووا، ۱۳۷۱).

یکی دیگر از تعاریف، که دانتون آن را نسبتاً کامل می‌داند، به دُرُتی کالینز^[۲۱] تعلق دارد:

مطالعات تطبیقی در کتابداری تحلیل نظام‌مند از توسعه، عمل و مسائل کتابخانه‌ها، در شرایط متفاوت (معمولا در کشورهای مختلف) است که در زمینه‌های متفاوت تاریخی، جغرافیایی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و … رخ می‌دهد. هدف از کاربرد این رویکرد، یافتن دلایل توسعه کتابخانه‌ها و نیز مسائل و مشکلات آن‌هاست (نقل در دانتون،۱۹۷۳، ص. ۴۰-۳۹).

دانتون خود مطالعات تطبیقی در کتابداری را این گونه تعریف می‌کند:

تطبیق در کتابداری رویکردی پژوهشی است برای تحلیل کتابخانه‌ها، سیستم‌های کتابخانه‌ای، جنبه‌های مختلف کتابداری و مسائل کتابداری در دو یا چند محیط متفاوت اجتماعی، فرهنگی، ملی با زمینه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، ایدئولوژیکی و تاریخی. هدف از این تحلیل، درک و توصیف شباهت‌ها و تفاوت‌ها برای استنتاج تعمیم‌ها و اصول معتبر است (دانتون،۱۹۷۳، ص. ۵۲).

۲-۳-۲ دامنه مطالعات تطبیقی در کتابداری

لُر سه فاکتور اصلی تعریف دانتون از مطالعات تطبیقی در کتابداری را این ها می‌داند:

1. 1. موضوع مورد نظر در دو یا چند کشور، جامعه یا فرهنگ متفاوت مقایسه شود.

1. 1. به طور حقیقی به مقایسه بپردازد. به زبان دیگر به جای توصیف صرف شباهت‌ها و تفاوت‌ها، به تحلیل آن‌ ها نیز بپردازد.

1. هدف آن از تحلیل و بررسی نقاط اشتراک و تمایز، یافتن اصول و نتایج کلی باشد (لُر،۲۰۰۹).

اصطلاح دیگری که به همراه مطالعات تطبیقی در کتابداری به کار می‌رود و گاه با آن مترادف شمرده می‌شود «کتابداری بین‌المللی» است. بعضی مطالعات تطبیقی در کتابداری را زیرمجموعه‌ کتابداری بین‌المللی می‌دانند. اما در واقع این دو عبارت تعاریف مشخصی و متمایزی دارند.

پارکر در ۱۹۷۴ کتابداری بین‌المللی را این‌گونه تعریف کرد:

فعالیت‌های بین‌المللی بین سازمان‌ها، مؤسسات، گروه‌ها یا افراد دولتی یا غیر دولتی بین دو یا چند کشور برای ارتقاء، پایه‌گذاری، توسعه، حفظ و ارزیابی کتابداری، دکومانتاسیون، و خدمات همراه آن‌ ها در سراسر جهان (نقل در لُر،۲۰۰۹).

‌بنابرین‏ کتابداری بین‌المللی معمولا به فعالیت‌ها و همکاری‌ها اطلاق می‌شود. در ضمن ممکن است عناصر روش‌شناختی پژوهش تطبیقی (نظیر مقایسه، تفسیر و نتیجه‌گیری) در پژوهش‌های این حوزه به‌کارگرفته نشود. نکته دیگر این که همه پژوهش‌های بین‌المللی در سطح فراملی اجرا می‌شوند اما پژوهش‌های تطبیقی را می‌توان در محدوده مرزهای یک کشور (در مناطق مختلف با شرایط متفاوت) اجرا کرد (رهادوست،۱۳۸۵، ص. ۱۷۴۵). پژوهش‌ تطبیقی می‌تواند بین‌المللی نیز باشد و پژوهش کتابداری بین‌المللی نیز می‌تواند تطبیقی ‌باشد. این بدان معنا است که پژوهش تطبیقی ضرورتاً بین‌المللی نیست و پژوهش بین‌المللی نیز حتما لازم نیست تطبیقی باشد.

۲-۳-۳٫ هدف پژوهش‌های تطبیقی در کتابداری

به نظر فاسکت هدف نهایی پژوهشگران تطبیقی یافتن اختلافات و شباهت ها است (سیمسووا، ۱۳۷۱،ص.۱۲). او معتقد است پژوهشگر با مطالعه سیستم‌های کتابخانه‌ای با رویکرد تطبیقی، قصد دارد مشخص کند چه عواملی منجر به شکل‌گیری یک الگوی مشخص شده‌ است و با مقایسه آن با عوامل شکل‌دهنده الگویی دیگر به حدس‌هایی برای بهبود شرایط برسد (دانتون، ۱۹۷۳، ص. ۶۶). به بیان دیگر رویکرد تطبیقی در رشته ما می‌تواند از رویکردهای پنهان و فراموش‌شده‌ای که منجر به مسائل و مشکلات تکنیکی کتابخانه‌ها شده‌‌اند، پرده بردارد و نقشی جدید و انتقادی برای کتابدار ارائه کند (سیمسوا و مک‌کی، ۱۹۷۰، ص. ۱۵).

دُرُتی کالینز اهداف کاربردی مطالعات تطبیقی در کتابداری را این‌گونه برمی‌شمرد:

1. 1. بررسی اطلاعات موجود ‌در مورد سیستم‌های کتابخانه‌ای مناطق مورد مطالعه و مشکلات آن و در نهایت ارائه راه‌ حل ‌های متناسب با شرایط