نکته دیگری که در پژوهش حاضر روی آن تأکید شده است موضوع پیشرفت تحصیلی و عواملی است که روی آن تأثیر دارد که سعی می شود به طور اجمال بدان پرداخته شود. مثلاً یکی از مباحث مهم در روانشناسی و تعلیم و تربیت مسأله تفاوت های فردی است. افراد نه تنها از نظر ویژگی های بدنی با یکدیگر متفاوت اند، بلکه از نظر سایر ویژگی های روان شناختی و شخصیتی، از قبیل هوش، انگیزه، اعتماد به نفس، توجه و … و همچنین شرایط و محیط خانوادگی و اجتماعی با یکدیگر تفاوت دارند. برای پی بردن به علل این تفاوت ها لازم است که به علل وراثتی و محیطی و تأثیر متقابل این دو عامل بر هم اشاره شود.افراد از یک طرف با خصوصیات و صفات وراثتی معین و متفاوتی به دنیا می‌آیند و از طرف دیگر درشرایط و محیط های گوناگون پرورش می‌یابند، ‌بنابرین‏ تفاوت های افراد نتیجه کنش متقابل بین محیط و وراثت است. مهمترین عوامل فردی که در پیشرفت تحصیلی (و یا افت تحصیلی) نقش دارند عبارت اند از: داشتن هدف، عزت نفس، انگیزه، اضطراب، روش مطالعه، هوش، توجه، برنامه ریزی، جنسیت، عوامل بدنی، نارسا خوانی، سازش نایافتگی رفتاری، شرایط عاطفی و روانی و غیبت از مدرسه.

نقش تعدادی از عوامل فردی در پیشرفت تحصیلی

1. داشتن هدف

یکی از مهم ترین عواملی که بر پیشرفت تحصیلی دانش جویان تأثیر می‌گذارد، داشتن هدف است. بدیهی است دانش جویانی که برای تحصیل خود اهدافی در نظر می گیرند از آنهایی که هدف خاصی را دنبال نمی کنند موفقیت بیشتری را تجربه خواهند کرد. داشتن هدف موجب می شود که دانش جویان برای آن برنامه ریزی نمایند و با جهت از قبل تعیین شده حرکت کند. هدف، جهت خاصی به موضوع های درسی می‌دهد و روش مطالعه و یادگیری را آسان تر می‌کند. هدف باعث یادگیری بهتر و تلاش بیشتری برای کسب موفقیت می شود. هدف ایجاد انگیزه می‌کند. بسیاری از مواقع نداشتن هدف مشخص، روشن، قابل حصول و متناسب با یادگیرنده و امکانات اجرایی او باعث می شود که یادگیری به خوبی صورت نگیرد. برای آن که تدریس و آموزش معلم اثربخش باشد باید هدف آموختن هر مطلب برای یادگیرنده (دانش آموز) و یاددهنده (معلم) کاملاً روشن باشد. داشتن هدف به خصوص، هدفی که با نیازها، علائق و توانایی‌های یادگیرنده مطابقت داشته باشد باعث به وجود آمدن انگیزه برای یادگیری می شود. همچنین، داشتن هدف های بلند مدت و کوتاه مدت باعث می شود که یاد دهنده آسان تر و منطقی تر، عملکرد یادگیرنده و آموزش های خود را ارزشیابی کند لذا درمی یابد که یادگیرنده در چه زمینه هایی نیاز به آموزش و تمرین بیشتر دارد. به علاوه، داشتن هدف به یاددهنده کمک می‌کند تا به جنبه‌های مثبت و منفی روش آموزش خود پی ببرد و آن را اصلاح نماید.

وقتی که دانش جو هدفی برای خود انتخاب کند تمایل بیشتری برای درس خواندن و یادگیری خواهد داشت. کمتر احتمال دارد دچار کم کاری و تنبلی شود و سطح نمرات درسی او روز به روز بالاتر خواهد رفت. چنانچه که ذکر شده، هدف ها باید طوری انتخاب شود که از نظر دانش آموز دسترسی به آن امکان پذیر باشد. عده ای از دانش جویان از ترس عدم موفقیت هدفی انتخاب نمی کنند. اگر هدف بزرگ و یا دور از دسترس باشد دانش جو به علت ترس از عدم شایستگی آن را انتخاب نمی کنند. ‌بنابرین‏، هدف های بزرگ بایستی به اهداف کوچک تر تقسیم شود تا دانش جو به انتخاب آن ها راغب شود. به طور خلاصه موضوع هدف در دانش جویان، خانواده ها، معلمان و دانشگاه از چند بعد قابل بحث است. اول این که دانش جویان باید از مطالعه هر درس هدف یا اهداف خاصی را برای خود در نظر داشته باشند. ثانیاًً، هدف یا اهداف خاصی از کل تحصیل در آموزشگاه داشته باشند. ثالثاً، خانواده ها و معلمان نیز باید از تربیت و آموزش فرزندان و دانش جویان اهداف خاصی را داشته باشند. نکته قابل توجه در این زمینه آن است که هر چه اهدافی که دانش جو برای خود در نظر می‌گیرد با اهدافی که مورد نظر اولیا و مربیان است هماهنگی بیشتر وجود داشته باشد، میزان موفقیت دانش جو در نیل به اهداف بیشتر خواهد بود و برعکس، هر چه در این زمینه فاصله و اختلاف بیشتر باشد آشفتگی و سردرگمی دانش آموز بیشتر خواهد بود.

1. عزت نفس

عزت نفس عبارت است از احساس ارزشمند بودن. این احساس از مجموع افکار، احساس ها، عواطف و تجربیاتمان در طول زندگی ناشی می شود. فکر می‌کنیم فردی باهوش یا کودن هستیم، احساس می‌کنیم شخصی منفور یا دوست داشتنی هستیم، خود را دوست داریم یا نداریم. مجموعه هزاران برداشت، ارزیابی و تجرب های که از خود داریم که نسبت به خود احساس خوشایند ارزشمند بودن، و یا برعکس احساس ناخوشایند بی کفایتی، داشته باشیم. همه افراد، صرف نظر از سن، جنس، زمینه فرهنگی، جهت و نوع کاری که در زندگی دارند نیازمند عزت نفس هستند. عزت نفس واقعاً بر همه سطوح زندگی اثر می‌گذارد. در حقیقت بررسی های گوناگون روانشناسی حاکی از آن است که چنان چه نیاز به عزت نفس ارضا نشود، نیازهای سطح بالاتر نظیر نیاز به آفریدن، پیشرفت، و خودشکوفایی محدود و ناشکفته باقی می ماند. انسان اگر در زندگی هیچ چیز نداشته باشد اما دارای عزت نفس باشد همه چیز به دست خواهد آورد ولی برعکس، اگر همه چیز داشته باشد ولی دارای عزت نفس نباشد همه چیز را از دست خواهد داد. دانش آموزی که دارای عزت نفس است از ویژگی های زیر برخوردار است: